تعریف آثار ادبی و هنری
قبل از پرداختن به تعریف آثار ادبی و هنری ، بیان مختصری در مورد حقوق مالکیت فکری[1] مفید به نظر می رسد . حقوق مالکیت فکری یا به تعبیری حقوق آفرینش های فکری ، عبارت است از مجموعه حقوق ناشی از پدیدآوردن آثار و خلاقیت های فکری که با پدید آمدن این گونه آثار حق انحصاری بهره برداری از آن ها به پدیدآورنده تعلق می گیرد .
امروزه حقوق فکری وجه رایج و پول اقتصاد مدرن معرفی شده تا آن جا که آمارها نشان از رشد و پیشرفت 8/5 درصدی در کپی رایت و اختراعات آمریکا داشته و این در حالی است که رشد صنایع در این کشور تنها معادل 5/2 درصد بوده است[2] . مالکیت فکری عنوانی است که شامل حقوق تمامی زمینه های فکری از جمله آثار ادبی ، هنری و صنعتی می باشد در نتیجه آثار ادبی ، هنری و نرم افزارها زیر شاخه های مالکیت فکری هستند .
الف- آثار ادبی :
در حقوق ایران و بالاخص در ق ح ح م م ه تعریفی از آثار ادبی ارائه نشده است . این قانون به طور کلی به ذکر این آثار پرداخته و حتی معیاری که با آن بتوان این گونه آثار را مشخص ساخت و مرز دقیقی بین این آثار و سایر آثار بنا ساخت ارائه نکرده است [3] .
درکنوانسیون برن [4] نیز هر تولیدی که در حوزه ی علمی و ادبی صورت بگیرد مشمول اثر ادبی دانسته شده است . این کنوانسیون در ادامه ی بیان این مطلب ، به آوردن مصادیق این گونه آثار پرداخته است . قانون دیگری که درمورد مفهوم اثر ادبی می توان از آن یاری جست قانون حق تکثیر ، طراحی و حق اختراع انگلستان است که بر خلاف دیگر قوانین اثر ادبی را تعریف کرده که صرف نظر اشکالات وارده به بیان این تعریف می پردازیم . این قانون در ماده ی 103 خود اثر ادبی را عبارت از هر اثر غیر نمایشی و غیر موسیقایی که به صورت مکتوب ، شفاهی یا کلامی پدید آمده باشد ، می داند[5] .
شاید بتوان اثر ادبی را این گونه تعریف نمود : اثر ادبی عبارت است از اثری که فارق از هنرهای مرسوم پدید آمده و ریشه در زبان ، فرهنگ و ادب مردم دارد . درباره ی آثار ادبی بایستی گفت : این آثار سابقه ی طولانی تری نسبت به سایر آثار فکری داشته و از اهمیت بالاتری برخوردار هستند . این سابقه به یونان و روم باستان می گردد که در آن زمان سرقت ادبی به عنوان عملی زشت تقبیح می شده است [6] .
برخی آثار ادبی را به شاخه های آثار ادبی علمی و آثار ادبی تخیلی تقسیم کرده اند اعم از این که جنبه ی فرهنگی یا کاربردی داشته باشند[7] . در برخی قوانین مثل قانون ایالات متحده آمریکا اثر ادبی به گونه ای تعریف شده که شامل نرم افزاهای رایانه ای و پایگاه های داده نیز می شوند [8] .
ب- آثار هنری
در مورد آثار هنری ، ق ح ح م م ه تعریفی ارائه نکرده است . کنوانسیون برن در این مورد ساکت بوده و تنها به ذکر مصادیق کلی آثار ادبی و هنری اکتفا کرده است . قانون گذار ایران در ماده ی 2 ق ح ح م م ه بدون این که شاخصه ای از آثار هنری ارائه کند که به کمک آن بتوان تفکیکی میان آثار ادبی و هنری قائل شد به بیان مصادیق کلی این گونه آثار پرداخته است . به عنوان مثال این قانون ، کتاب ، شعر ، موسیقی و نقاشی را در یک ماده و تحت عنوان آثار مورد حمایت قانون آورده است[9] .
اما به روشنی معلوم نیست که کدام یک از این آثار جزء آثار ادبی وکدام یک جزء آثار هنری اند . برخی ، آثار حق مولف را به چهار گروه : آثار ادبی و علمی نوشته و نانوشته شامل کتاب ها و مقاله ها ، آثار هنری ، آثار تزئینی و نمایشی ، آثار رایانه ای و پایگاه های اطلاعاتی تقسیم بندی کرده اند[10] . در کنوانسیون تاسیس سازمان جهانی مالکیت معنوی مورخ 14 جولای 1967 نیز به جای تعریف آثار هنری به طورکلی فعالیت های ادبی ، هنری و علمی مورد حمایت قرار گرفته است .
آرپادبگش[11] در تعریف مالکیت فکری می نویسد : ” آثار هنری ، ابداع واختراع ، زاییده ی روح و اندیشه ی بشری است . این آثار برای انسان ها لیاقت و شایستگی حیات را به بار می آورند . این از وظایف دولت هاست که از هنرها و اختراعات حمایت نمایند ” [12] . همان طور که پیداست این نویسنده آثار هنری را به جای عنوان مالکیت ادبی و هنری آورده است . در برخی قوانین حمایت از برخی آثار مثل اثر عکاسی منوط به هنری یا تاریخی بودن عکس شده است یعنی اثر عکاسی که واجد این خصیصه نباشد تحت نظام حق مولف قابل حمایت نیست[13] . با توجه به مطالبی که عنوان شد به نظر می رسد آثار هنری ، آثاری باشند که پدیدآورنده از هنر و دانش هنری خود در خلق این آثار بهره گرفته باشد .
الف- آثار ادبی :
با توجه به تعریف ارائه شده و تدقیق در قوانین ، آثار ادبی را می توان به سه گروه عمده تقسیم بندی کرد و آن ها را در سه قالب آثار نوشته ، آثار شفاهی و آثار اقتباسی که به عبارتی نشأت گرفته از آثار دیگر هستند تقسیم بندی کرد که مختصرا به ذکر مفاهیم ، مصادیق خاص و انواع آن ها می پردازیم :
بند 1- آثار نوشته :
در این گونه آثار همان طور که از اسم آن ها پیداست عنصر نوشتن ضرورت دارد . به تعبیری دیگر این گونه آثار بایستی مکتوب گردند تا مورد حمایت قانون گذار قرار گیرند مانند کتاب یا رساله اما با توجه به گسترش روز افزون علم ظاهر این عنوان نبایستی باعث فریب ما شود به دلیل آن که قانون گذار ما در قانون تجارت الکترونیکی ، نوشته های الکترونیکی ( داده پیام ) را با شرایطی مورد حمایت قرار داده است این قانون در ماده ی 6 عنوان می کند : «هرگاه وجود یک نوشته از نظر قانون لازم باشد(داده پیام [14]) در حکم نوشته است . حمایت از آثار ادبی وهنری و نرم افزاری به صورت داده پیام در ماده ی62 همین قانون پیش بینی شده است . حال این سئوال مطرح است که اگر اثرادبی تلفیقی از اثر نوشته سنتی و الکترونیکی بود قابل حمایت است یا خیر ؟ با توجه به بند آخر ماده ی 9 قانون تجارت الکترونیکی که داده پیام را به جای اسناد کاغذی مورد حمایت قرار داده ، بایستی به این سئوال پاسخ مثبت داد[15] . در نهایت این امر منجر به آن می شود که حمایت از آثار نوشته به دو عنوان آثار مکتوب به صورت سنتی و آثار مکتوب به صورت الکترونیکی ختم گردد .
جدا از این تقسیم بندی که به شکل و ظاهر این گونه آثار برمی گردد ما با تقسیمی ماهوی هم روبه رو هستیم که در دل آثار نوشته نهفته است برخی از آثار نوشته اصلی هستند و به عبارتی دست مایه ی آن ها از ذهن خلاق پدیدآورنده تراوش کرده و برخی آثار نوشته تبدیلی هستند که گرچه پدیدآورنده خود با تلاشی به آن ها دست یافته اما دست مایه ی آن ها را از آثار قبلی دریافته و این طور می شود گفت که ریشه در آثار قبلی دارند .
در مورد این گونه آثار می توان گفت : در برخی از این آثار شکل بیان از آثار دیگر برگرفته شده اما اصالت محتوا رعایت شده است مانند : جُنگ ها ، یا این که محتوا بر گرفته از آثار قبلی است و شکل جدیدی ارائه شده مانند : ترجمه ی آثار و یا در حالی که عناصر اصلی اثر دیگر در آن ها نیز وجود دارد در شکل بیان و محتوا خلاقیت پدیدآورنده در این گونه آثار موجود است مانند : اقتباس ها . بنابراین از جمله مصادیق آثار ادبی نوشته می توان آثاری همچون : کتاب ، رساله ، جزوه ، نمایش نامه و هر نوشته دیگر ادبی را نام برد.
بند 2- آثار شفاهی :
همان گونه که از اسم این گونه آثار هویداست ، تفاوتی شکلی با آثار نوشته دارند بدین معنی که این گونه آثار با این حال که بایستی عناصر یک اثر ادبی را داشته باشند اما به صورت مکتوب نیستند و شفاهی اند اما این بدان معنا نیست که در ادامه به صورت مکتوب در نیایند ، اظهار وجود و پدید آمدن آن ها به صورت شفاهی است مانند : کنفرانس ها ، خطابه ها و … . با این وجود در حقوق ایران حتی اشاره ای هم به این گونه آثار نشده است . برخی می گویند شاید بتوان با تکیه بر مدلول ماده ی 1 ق ح ح م م ه که عنوان می دارد به هر پدیده ، صرف نظر از روش بیان یا ظهور یا ایجاد آن اثر اطلاق می شود ، این گونه آثار را نیز مورد حمایت قرار داد[16] . در حقوق فرانسه و آلمان نمونه هایی از حمایت از این آثار دیده می شود . به عنوان مثال در حقوق فرانسه و در بند 2 ماده ی 2–112 قانون مالکیت فکری این کشور « کنفرانس ها ، خطابه ها، موعظه ها ، دفاعیات وکلا و سایر آثار دارای خصوصیات مشابه » مورد حمایت قرار گرفته است[17] .
نظرات شما عزیزان:
تبادل لینک هوشمند