شکل گیری کشورها در دهه 1920
انقراض سلسله عثمانی نقطه پایانی حکمرانی خلفا به شکلی بود که خاورمیانه از صدر اسلام با ان اشنا شده بود. دگرگونی های شگرفی که عملا از چند سال پیش از فروپاشی امپراتوری عثمانی اغاز شده بود همراه با افزایش منافع اقتصادی و نظامی اروپاییان در این منطقه و شورش در حال شکل گیری اعراب به روند نابودی نظام سلطانی شتاب بخشید. بر اساس یک گفته حکمت امیز معروف هر چقدر که تغییرات بیشتر شود سرعت انها بیشتر میشود . این امر مسلما در مورد تاریخ سیاسی خاورمیانه در دوره بعد از جنگ جهانی اول صدق میکرد چون نظم بسیاری از امور به شدت و با سرعتی خارق العاده تغییر کرد. گرچه در منطقه خاور میانه تغییر مقوله تازه ای نبود ،دگرگونی هایی که بعد از جنگ جهانی اول در این منطقه رخ داد بسیار سریع تر و در سطح بنیادی تری به نسبت هر مقطع دیگری در گذشته بود. نکته مهم تر اینکه از دیدگاه ما این ها تغییراتی است که امروزه خاورمیانه هنوز با اثار و پیامدهای ان دست و پنجه نرم میکند. دوره بین پایان جنگ بزرگ یا همان جنگ جهانی اول در سال 1918 و اغاز جنگ جهانی دوم در سال 1939 دورانی بسیار مهم برای خاورمیانه محسوب میشود.”در حالیکه فروپاشی عثمانی بر اروپا چندان اثرگذار نبود ،در خاور میانه اثر گذاری آن بسیار بود.”[1] به گونه ای که پیامدهای ان تا نیز بر این منطقه سایه افکنده است . انچه در این دهه های سرنوشت ساز رخ داد سرنوشت تمام ملتها را تغییر داد کشورهای جدیدی ایجاد کرد حاکمیت اشکار اروپاییان را در منطقه در پی داشت و باعث ترسیم و تغییر دوباره مرزهای ملی و پیدایش سلسله های جدید شد.”از امپراتوری عظیم و قدرتمند عثمانی تنها ترکیه باقی ماند و ایالت حجاز در عربستان مستقل شد.سوریه و لبنان تحت الحمایه فرانسه و فلسطین اردن و عراق تحت قیمومت بریتانیا قرار گرفتند.”[2] تشدید فرایند کشور سازی که در دهه 1920 میلادی اغاز شد عمدتا در دهه 1950 و 1960 تشدید شد و از برخی جهات تاکنون ادامه داردو حتی برخی از مرزها همچنان مناقشه امیز باقی مانده اند.
در اوایل قرن بیستم سه دسته اصلی بازیگران در صحنه سیاست و دیپلماسی خاورمیانه ظاهر شدند :دوقدرت عمده اروپایی ان زمان یعنی انگلیس و فرانسه و بازیگران و افراد سیاسی محلی که اهمیت تاریخی پیدا کردند.انگلیس به منظور حفظ منافع و گسترش نفوذ خود پس از فروپاشی امپراتوری عثمانی به یک رشته ابتکارات دیپلماتیک تاریخی دست زد.در این میان “علیرغم وعده هایی که در مکاتبات محرمانه “شریف حسین “[3] به “مک ماهون “[4]در رابطه با واگذاری همه کشورهای عرب به ناسیونالیستهای عرب داده شده بود نیروهای پیروز جنگ جهانی اول در جریان “جنگ جهانی اول تصمیم گرفتند توافقنامه سایکس پیکو را برای تقسیم سرزمینهای عثمانی به مناطق نفوذ خود به اجرا گذارند”.[5] توضیح آنکه در ابتدای قرن بیستم فرانسه و انگلیس تصمیم گرفتند به جای رقابت با یکدیگر همکاری کنند و به موجب قرارداد سایکس پیکو قرار شد که سرزمینهای شرق مدیترانه جایی که حضور گسترده و طولانی مدت فرانسه از تمایل این کشور به حمایت از جمعیت مارونی های مسیحی این منطقه(یعنی سوریه و لبنان) سرچشمه می گرفت ،تحت احمایه فرانسه قرارگیرد و عراق عربستان و فلسطین نیز تحت نفوذ انگلیس باشد. در اینجا عامل دیگری نیز در ایجاد ملتهای جدید نقش داشت و آن ظهور مردانی همچون آتاتورک در ترکیه ،رضا شاه در ایران ،محمد پنجم [6]در مراکش و حبیب بورقیبه[7] درتونس بود.که مصمم بودند تا به عقب ماندگی مردمان خود و نیز سلطه اروپاییان در کشورهایشان پایان دهند. خاورمیانه در اوایل قرن بیستم همچنین شاهد شکل گیری سه تحول به هم پیوسته و تقویت کننده یکدیگر بود، نخستین تحول طغیان اعراب علیه حکومت عثمانی در ژوئن 1916 بود .این طغیان از حجاز شروع شد و به تاسیس سلسله ای گذرا در سوریه و در نهایت ایجاد سلطنتی دیر پا در عراق منتهی شد،همه پیمان نامه هایی که مرزها و دیگر عناصر ملی را تحت تاثیر قرار میدهند از اهمیت تاریخی خاصی برخوردارند اما برخی از مهم ترین موافقت نامه هایی که در این دوره تاریخی امضا یا صادر شدند عبارتند از قراداد سایکس پیکو ، اعلامیه ی بالفور ،کنفرانس سن رمو و پیمان سور .سومین ویژگی مرتبط تولد کشورهایی بود که از تجزیه ی امپراتوری عثمانی به وجود امدند:ترکیه ،فلسطین ،سوریه ،لبنان ،اردن، عراق و عربستان سعودی. در میان این کشورها فلسطین کوتاه ترین حیات را داشت و در سال 1948 از موجودیت باز ماند و اسرائیل جایگزین ان شد. [8]
طغیان اعراب از دو لحاظ دارای اهمیت است:نخست این شورش تجزیه ی امپراتوری عثمانی را در قرن بیستم رقم زد و دوم دوره ی روابط بسیار نزدیک بین انگلیس و کسانی را شروع کرد که در نهایت قدرت را در ما ورای اردن و بخش هایی از عربستان شامل عراق در دست گرفتند. در سپتامبر 1918 که نیروهای انگلیسی به سوی دمشق پیشروی میکردند “نیروهای فیصل یکی از پسران شریف حسین وارد شهر دمشق شده و سوریه را تصرف کردند و پس از آن با حمایت انگلیس روز هفتم مارس 1920 کنگره سوریه در دمشق تشکیل شد و امیر فیصل را به عنوان اولین پادشاه سوریه انتخاب نمود”[9] بدین ترتیب ،تجزیه ی امپراتوری عثمانی و از قرار معلوم استقلال اعراب در حال اغاز شدن بود.اما آمال استقلال اعراب به واقعیت نپیوست .زیرا پیش از این درسال 1916 انگلیس و فرانسه قرارداد سایکس پیکو را در قالب یازده نامه که بین دوطرف رد و بدل شد قطعی و از ان طریق استان های عثمانی را به مناطق مختلف تحت نفوذ خود تقسیم کردند.
اهمیت نهایی موافقت نامه سایکس پیکودر تعیین مناطق تحت نفوذ برای دو قدرت باقیمانده ی عمده ی اروپا نهفته بود ، از طریق این موافقت نامه کنترل بر سوریه به فرانسه اعطا شد و سربازان فرانسوی در 25 جولای 1920 به سوی دمشق پیشروی کردندو وارد ان شدند.با پایان جنگ جهانی اول تنش بین ارمان گرایی بلند نظرانه ویلسون از سوی امریکا و واقعیت کنترل استعماری خاورمیانه از سوی انگلیس و فرانسه به اوج رسید.نتیجه ی این تنش پیدایش مقوله ی قیمومیت بود که در واقع واژه ای مودبانه برای وضعیتی بود که چند دهه قبل بدون احساس شرم ساری از ان تحت عنوان استعمار یاد میشد.”تجزیه ی امپراتوری عثمانی در واقع در کنفرانس سن رمو در اوریل 1920 صورت گرفت”[10] و پس از چندی توسط جامعه ملل پذیرفته شد. عثمانی ها در بستر مرگ خود در موقعیتی نبودند که بتوانند بر مسیر رخدادهایی که به انها دیکته میشد تاثیر بگذارند و” با امضای پیمان سور در ماه اگوست سال بعد به واقعیتهای جدید ژئوپلتیک منطقه تن دادند.”[11] قدرتهای قیم امانت داران سرزمین های تحت قیمومیت خود بودند و یکی از وظایف انها اداره امور داخلی این سرزمین ها در چارچوبی بود که خود تعیین میکردند. با اندک تغییراتی تعیین سرزمینهای تحت قیمومیت بر اساس مفاد موافقت نامه سایکس پیکو صورت گرفت: انگلیس قیمومیت عراق و فلسطین را بر عهده گرفت و فرانسه قیمومیت سوریه بزرگ که شامل لبنان نیز می شد را بر عهده گرفت.
در مورد شکل مرزهای بین المللی که از کنفرانس سن رمو نشات گرفت مذاکره کنندگان خط کش به دست انگلیسی و فرانسوی مرزهای ملی را ترسیم کردند و به خاورمیانه کنونی شکل بخشیدند. انچه دست و پایشان را می بست ارزوها و خواسته های مردمانی که زندگی اشان را تحت تاثیر قرار می دادند نبود بلکه بیشتر اقدامات و برنامه های دیپلماتیک خود انها بود.پیدایش لبنان نمونه ی جالبی است . فرانسویان برای سهولت کارشان سوریه را به شش واحد اداری تقسیم کردند که تا حدی بر اساس مذهب اکثریت ساکنان در هر واحد معین شده بود.اکثریت سنی هیچگاه نسبت به حاکمیت فرانسوی ها اشتیاقی نشان ندادندو تقسیمات اداری شیوه ای موثر برای تضعیف امکان بالقوه ی همبستگی ضد فرانسوی بر پایه ی مذهب قلمداد میشد.برای انکه برخی نواحی کوچکتر از لحاظ اقتصادی از کارایی بیشتری برخوردار شوند در سال 1920 چند ناحیه ی هم جوار به لبنان که خود یکی از تقسیمات داخلی سوریه محسوب میشد منضم شدند و به این ترتیت کشور لبنان بزرگ تاسیس شد. اگر چه جدا شدن از سوریه و تشکیل کشور لبنان با شور و هیجان قابل ملاحظه ای از سوی جامعه ی مارونی های کشور جدید مورد استقبال قرار گرفت ، تضمین پویایی اقتصادی به بهای از دست رفتن تجانس اجتماعی و مذهبی به دست امد،این امر بعدها پیامدهای ناگواری به بار اورد. در سوریه واحدهای اداری باقی مانده در هم ادغام شدند و در سوریه به شکلی که امروز میشناسیم تشکیل شد.
مبحث دوم:دهه های پر اشوب 1930 و 1940
دهه های 1910 و 1920 دوره ی دگرگونی های عمیق بین المللی همراه با تولد کشورهای جدید و مرگ امپراتوریهای قدیمی بود . توافق های دوران پس از جنگ یعنی دهه 1920 م سبب شد تا خاورمیانه نقشه ی جدیدی پیدا کند . نقشه ای که به هیچ وجه به نقشه ی پیش از جنگ شباهتی نداشت. در همان زمان این منطقه شاهد حضور مجموعه ای از بازیگران جدید بین المللی -انگلیس و فرانسه،جامعه ملل و تا حد بسیار کمتر ایالات متحده بود که قبلا علاقه ای چندانی به این منطقه نشان نمیدادند. زمانی که دهه 1920 به پایان خود نزدیک میشد غبارها تقریبا فرو نشسته بود،بسیاری از مسائل باقی مانده مرزی در منطقه خاورمیانه همچنان بدون پاسخ باقی ماند.
دهه 1930 برخلاف دهه قبل با تغییرات بین المللی اندکی حداقل در خاورمیانه همراه بود اما تحولات سیاسی داخلی که در دهه 1920 میلادی در این منطقه اغاز شده بود در این دهه تحکیم شد. در این دوران تنها یک مورد تبادل سرزمین رخ داد و طی ان شهر اسکندرون در سال 1939 از سوریه جدا شد و به خاک ترکیه پیوست. در میان کشورهای خاورمیانه ماورای اردن ،سوریه ولبنان همچنان تحت قیمومیت باقی ماندند و تنها در دهه 1940 توانستند استقلال خود را به دست اورند.
پایان دوره عثمانی به ترسیم مجدد و بنیادی نقشه خاورمیانه و پیدایش مجموعه ی تازه ای از کشورها و کیان ملی در این منطقه انجامید . با این وجود پایان یافتن کنترل و نظارت امپریالیستی استانبول ضرورتا به این معنا نیست که نیروهای بومی و ملی اکنون می توانستند ابراز وجود کنند و دست کم بیست سال دیگر طول کشید تا این اتنفاق بیفتد. حتی قبل از ان که امپراتوری عثمانی از میان برود انگلیس و فرانسه رقابت بر سر تقسیم غنائم خاورمیانه را اغاز و این منطقه را به قلمرو های تحت الحمایه خود تبدیل کرده بودند، بدون انکه اندک توجهی به خواست مردم این منطقه نشان دهند..بدین ترتیب دوران استعماری اروپا در خاور میانه اغاز شد. فرانسه مناطق تحت الحمایه خود را در شرق مدیترانه و مغرب تاسیس کرده بود و تا انجا پیش رفت که الجزایر را بخشی جدایی ناپذیر از قلمرو خود اعلام کرد و درصدد برامد که فرهنگ فرانسه را در انجا پیاده کند. فلسطین و ماورای اردن به سرزمینت های تحت الحمایه ی انگلیس تبدیل شدند و انگلیس در واقع اداره امور مصر ، عراق و کشورهای شبه جزیزه عربستان را نیز در اختیار داشت.تحت هدایت و حمایت انگلیس و فرانسه کشورهای جدید شکل گرفتند و نظام های جدید سیاسی طراحی شدند. سرانجام بار دیگر در برابر چشمان تیز بین انگلیسی ها فلسطین و پادشاهی حجاز از ادامه حیات باز ماندند . طولی نکشید که هویت های ملی و احساسات ملی گرایانه و نیز واکنش های شدید نسبت به دسیسه چینی و سیطره اروپاییان برانگیخته شد.
جنگ جهانی دوم نیز همانند جنگ جهانی اول جغرافیای سیاسی خاورمیانه را به گونه ای بنیادین دگرگون کرد . از نیمه ی دوم دهه 1940 به سرزمین های تحت قیمومیت استقلال رسمی داده شد ،بدین ترتیب یکی از پر تلاطم ترین مراحل در زندگی خاورمیانه معاصر اغاز شد.[12]
نظرات شما عزیزان:
تبادل لینک هوشمند